Yerel Yönetimlerde Bütçe Nasıl Yönetilmelidir?

Son yıllarda, özellikle 2023 sonu ve 2024'ün ilk çeyreğinde, yerel yönetimler seçim politikalarının etkisiyle önemli bütçe açıkları vermiştir. Bu açıklar, belediyelerin öz gelirlerinin yetersizliğinden ve finansmana erişimdeki zorluklardan kaynaklanmaktadır. Ayrıca, merkezi yönetimde olduğu gibi harcama programlarının verimsizliği de bu açıkların sebeplerinden biridir.

Belediyelerin mali yapısındaki bu sorunun çözümü sadece bütçe harcamalarında disiplin sağlamakla mümkün değildir. Aynı zamanda, belediyelerin öz gelirlerinin artırılması, gelir paylaşım sisteminin belediyelerin türlerine ve harcama ihtiyaçlarına göre yeniden yapılandırılması gerekmektedir. Bunun yanı sıra, politika belgeleri iyi hazırlanmalı; stratejik planların yanına iş programları eklenmeli ve büyükşehirlerde sermaye yatırım planları oluşturulmalıdır. Bağlı idarelerde fiyat-maliyet ilişkisinin güçlendirilmesi de önemlidir.

Belediyelerin Öz Gelirlerindeki Düşüş

Belediyelerin öz gelirlerinin azalmasının sebeplerinden biri, 2464 sayılı Belediye Gelirleri Kanunu'nda yer alan harçların uzun süredir güncellenmemiş olmasıdır. Bu harçlar, 2013 seviyelerinde kalmış ve enflasyon karşısında değer kaybetmiştir. Belediye gelirlerinin bu kaybını telafi etmek için kanunun 97. maddesi çerçevesinde bazı ücret tarifeleri uygulanmaya çalışılsa da, enflasyonun yarattığı aşınma giderilememektedir. 2464 sayılı kanun kapsamında elde edilen gelirlerin toplam belediye gelirleri içindeki payı %15'lerden %9 seviyesine kadar düşmüştür.

Benzer şekilde, emlak vergisindeki tahsilat oranları da düşüktür. Emlak vergisi değerlerinin rayiç bedellerin çok altında olması, tahakkuk tahsilat oranlarının düşük kalmasına neden olmuştur. 2014 yılında toplam gelirler içindeki payı %8 olan emlak vergisi tahsilatı, 2023 yılında %4,5'e gerilemiştir.

Eğer 2464 sayılı kanun çerçevesinde maktu harçlar en azından yeniden değerleme oranları kadar artırılmış ve emlak vergisi rayiç değerine yaklaştırılmış olsaydı, belediyelerin bütçe dengesi üzerinde olumlu etkiler yaratılabilirdi. Üç senaryo üzerinden yapılan tahminlere göre, bu düzenlemeler belediye bütçelerini pozitife geçirebilir ve harcama esnekliklerini artırabilirdi. Özellikle 2022 ve 2023 yıllarındaki yüksek enflasyon dönemlerinde, bu iyileşme çok daha belirgin bir şekilde görülebilirdi.

Gelir Düzenlemelerinin Etkisi

2023 verilerine göre, belediyelerin gelirlerine yönelik düzenlemeler 89,4 milyar TL ile 153,6 milyar TL arasında ek gelir yaratma potansiyeline sahiptir. Bu da GSYH'nin %0,33 ila %0,56'sına denk gelmektedir. Ancak, reformların ertelenmesi ve belediyelerin mali yapılarını güçlendirecek adımların atılmaması, yerel hizmetlerin kalitesini ve verimliliğini olumsuz etkileyecektir.

Yerel Yönetimlerde Finansal Reformların Önemi

Yerel yönetimlerin finansal yapılarının güçlendirilmesi için aşağıdaki adımlar atılmalıdır:

1. Öz gelirlerin artırılması: Vergi tedbirleri ve hizmet odaklı dinamik gelir paylaşım modelleri geliştirilmelidir.
2. Yatırım programlarının yaygınlaşması: Altyapı ve üstyapı ihtiyaçlarının planlanması ve bütçeyle ilişkilendirilmesi için sermaye yatırım planları oluşturulmalı ve standartlara uygun finansman programları ve proje fonları hazırlanmalıdır.
3. Projelendirmeyle finansman kaynaklarına erişimin güçlendirilmesi: Belediyelerin orta ve uzun vadeli fonlara ve tahvil piyasasına erişimini sağlayacak kurumsal kapasiteler artırılmalıdır. Kurumsal olarak “Proje Döngü Eğitimi” tüm personel almalıdır. Özellikle iklim ve çevre odaklı projelere yönelik kapasite oluşturulmalıdır.
4. İller Bankası’nın yatırım bankacılığı fonksiyonunun güçlendirilmesi: Belediyelerin daha uygun finansal kaynaklara erişimi için İller Bankası’nın rolü genişletilmelidir. Proje hazırlamakta güçlük çeken belediyelerin proje kapasitesini arttırmak için çalışmalar yapmalıdır.

Ancak, her belediyenin türüne ve büyüklüğüne göre farklılaştığını unutmamak gerekir. Bu yüzden mali reformlar, her belediyenin özel koşullarını dikkate alacak şekilde tasarlanmalıdır. Belediyelere yönelik yapılacak bu düzenlemeler, özellikle gelir eşitsizliğini azaltmada ve sosyal koruma programları ile hemşerilerini desteklemede kritik bir rol oynayacaktır.